Jan Brzechwa – biografia, wiersze, ciekawostki

Spis treści

1. Kim był Jan Brzechwa? Biografia
   • Młodość Jana Brzechwy
   • Lata szkolne Jana Brzechwy
   • Jan Brzechwa – studia prawnicze i praca
   • Działalność twórcza Brzechwy
   • Rodzina i przyjaciele Jana Brzechwy
   • Śmierć Jana Brzechwy
2. Wiersze Jana Brzechwy – wybrane utwory
   • Tańcowała igła z nitką
3. Bajki Brzechwy – wybrane utwory
4.  Akademia Pana Kleksa - najpopularniejsza powieść Brzechwy
5. Cała twórczość Jana Brzechwy
6. Jan Brzechwa – nagrody

Kim był Jan Brzechwa? Biografia

Jan Brzechwa to imię i nazwisko wybrane przez Jana Wiktora Lesmana, posługującego się również pseudonimami „Szer-Szeń” i „Inspicjent Brzeszczot”. Urodził się 15 sierpnia 1898 roku w Żmerynce (dzisiejsza Ukraina, historycznie Podole).

Młodość Jana Brzechwy

Będąc synem inżyniera kolejowego, Jan Brzechwa w młodości często się przeprowadzał. Ten okres spędził na Kresach Wschodnich. W 1905 roku 6-letni wówczas Brzechwa przebywał z rodziną w Petersburgu, więc był świadkiem ważnych wydarzeń historycznych w Rosji. 22 stycznia 1905 roku zorganizowano pokojową demonstrację robotniczą w celu poprawy losu robotników. Dzień ten nazwano później „krwawą niedzielą” i początkiem rewolucji w całym kraju. Skutki dotknęły rodzinę Lesmanów: ojciec w wyniku wydarzeń stracił pracę. Wszyscy przenieśli się więc do Kijowa.

Lata szkolne Jana Brzechwy

Brzechwa uczył się w renomowanej szkole Zakładzie Naukowo-Wychowawczym Ojców Jezuitów w Chyrowie, w latach 1907-1913 w gimnazjum w Kijowie. W 1916 roku w Petersburgu, gdzie przebywał pod opieką starszej siostry Haliny i jej męża, zdał egzamin dojrzałości. To właśnie tutaj zadebiutował też jako poeta i po raz pierwszy podpisywał się jako Jan Brzechwa.

 

 

Jan Brzechwa – studia prawnicze i praca

Po zdaniu matury Brzechwa wahał się co do wyboru studiów: najpierw wybrał medycynę w Kazaniu, zrezygnował i przeniósł się na wydział polonistyczny. W 1918 roku jego rodzina postanowiła przeprowadzić się do Warszawy, gdzie młody poeta rozpoczął studia na Wydziale Prawa Uniwersytetu Warszawskiego i wstąpić do 36 pułku piechoty Legii Akademickiej. W latach 1920-1921 ochotniczo uczestniczył w kampanii lwowskiej i kijowskiej oraz w wojnie polsko-bolszewickiej. W wieku 20 lat został za to odznaczony Medalem Niepodległości.

Jan Brzechwa z wykształcenia i zawodu był adwokatem. W latach 1924-1939 pełnił funkcję radcy prawnego i specjalisty od prawa autorskiego (specjalizacja na studiach) w ZAiKS-ie. Po wybuchu II wojny światowej zatrudnił się jako robotnik rolny na warszawskim Służewcu. W tym czasie zaczyna pisać najważniejsze bajki (Akademia Pana Kleksa, Pan Drops i jego trupa). Po II wojnie światowej kontynuował pracę w zawodzie i był radcą prawnym Spółdzielni Wydawniczej „Czytelnik”. Został członkiem Międzynarodowej Komisji Prawa Autorskiego.

Działalność twórcza Brzechwy

Do debiutu poetyckiego zachęcał Brzechwę jego starszy kuzyn Bolesław Leśmian. Jako 17-latek publikuje więc swoje pierwsze wiersze w Sztandarze wydawanym przez Remigiusza Kwiatkowskiego w Petersburgu oraz w kijowskich Kłosach Ukraińskich. W 1916 roku pisze wiersz poświęcony Sienkiewiczowi i otrzymuje za niego nagrodę. Początkowo nie jest jednak przekonany do kontynuowania kariery poetyckiej i wybiera prawo.

Kiedy przenosi się do Warszawy, przesądzają jednak względy finansowe i obdarzony talentem satyrycznym Brzechwa dołącza do znanych kabaretów, pisząc piosenki i skecze m.in. dla kabaretu Miraż (Jerzego Boczkowskiego), teatru literackiego Qui Pro Quo (obok Juliana Tuwima, Mariana Hermana), Czarny Kot (pod kierownictwem Kazimierza Wroczyńskiego), Morskie Oko, Sfinks (Wacława Julicza). To dla tej twórczości stworzył pseudonimy „Szer-Szeń” (nawiązanie do tytułu powieści Ethel Lilian Voynich) i „Inspicjent Brzeszczot”. Teksty te zawierały aluzje polityczne. Były modne, krążyły po salonach i były przedmiotem dyskusji towarzyskich. Pierwsze swoje utwory tworzy dla teatrzyku Argus, gdzie jego kierownik, Jan Stanisław Mar, odrzuca 9 z 10 napisanych tekstów. Wybrana została piosenka Ruckwanderzy o reemigrantach.

W 1926 roku Brzechwa wydaje tomik poezji Oblicza zmyślone. Zawarte w nim wiersze były porównywane do twórczości Leśmiana. Podobnie jak kolejny tomik Talizmany wydany w 1929 roku. W tym wypadku dostrzegano też zbytnie inspiracje utworami Kazimierza Wierzyńskiego. Doceniono dopiero wydany w 1935 roku tomik Piołun i obłok, za sprawą którego nazywano go „Najśpiewniejszym poetą”.

Jan Brzechwa najbardziej znany jest jednak ze swojej twórczości dla dzieci. Pierwsze wiersze dla najmłodszych ukazały się w 1938 i 1939 roku. Wydano wtedy tomiki Tańcowała igła z nitką i Kaczka dziwaczka. Podczas trwania II wojny światowej poeta pisze także swoją najpopularniejszą powieść Akademia Pana Kleksa, która potem doczeka się kilku kontynuacji (napisanych w latach 60.). Powstaje również Pan Drops i jego trupa.

Po wojnie Brzechwa zajął się również twórczością propagandową, wychwalając nowy ustrój, ale nie szczędząc satyrycznych drwin.

 

 

Rodzina i przyjaciele Jana Brzechwy

Jan Brzechwa był pochodzenia żydowskiego, ale jego ojciec przyjął wiarę ewangelicką, a rodzina była całkowicie spolszczona. Dziadkiem Jana Brzechwy był Bernard Lesman, wydawca i bibliotekarz, stryjeczny brat Bolesława Leśmiana. Jego ojciec, Aleksander Lesman, był inżynierem kolejowym, historykiem i matematykiem z zamiłowaniem do książek. Jego matką była Michalina Lewicka, nauczycielka języka francuskiego. Przyszły poeta miał starszą siostrę Halinę. Jego kuzynem był poeta Bolesław Leśmian, który przekonał go do spróbowania sił w twórczości literackiej i wymyślił pseudonim Brzechwa (nawiązanie do opierzonej części strzały). Był też spokrewniony z poetą, pisarzem i filozofem Antonim Langem.

Jan Brzechwa miał trzy żony. Najpierw ożenił się z Marią Sunderland, wnuczką siostry ojca Brzechwy. Miał z nią córkę, urodzoną w 1928 roku Krystynę Brzechwę, która została malarką. Drugą żoną była Karolina Lentowa (z domu Meyer). Brzechwa był też nieszczęśliwie zakochany w zamężnej Janinie Serockiej (1940 r.). Z jej powodu próbował nawet popełnić samobójstwo, ale zażyta trucizna nie zadziałała. Ukochana zgodziła się wyjść za poetę dopiero po wojnie. Małżeństwo trwało do śmierci Brzechwy, choć podczas jego trwania miał on wiele kochanek. Porzucenia pierwszej żony Marii długo nie wybaczył mu Bolesław Leśmian, który zerwał kontakty na wiele lat.

Przyjaźnił się z wybitnym ilustratorem Janem Marcinem Szancerem, który tworzył ilustracje do wielu jego dzieł, np. serii Pana Kleksa (inspiracją był Franciszek Fiszer – legenda dwudziestolecia międzywojennego).

Śmierć Jana Brzechwy

Jan Brzechwa zmarł w wieku 68 lat 2 lipca 1966 roku w Warszawie. Jest pochowany na Powązkach Wojskowych.

 

 

Wiersze Jana Brzechwy – wybrane utwory

W Wywiadzie dla Polskiego Radia w 1962 roku Jan Brzechwa przyznał: Nie uznaję podziału na literaturę dla dzieci i literaturę dla dorosłych. Uważam, że utwory dla dzieci tylko wtedy są dobre, jeśli dorośli też mają chęć je czytać. Być może z tego właśnie powodu jego wiersze i bajki dla dzieci przez lata cieszą się taką popularnością i należą do kanonu tego typu literatury. Wierszyki Pomidor, Tańcowała igła z nitką czy kaczka dziwaczka często przywołują wspomnienia dzieciństwa, a postać Pana Kleksa nadal inspiruje twórców filmowych.

Tańcowała igła z nitką i Kaczka dziwaczka

Tańcowała igła z nitką to pierwszy tom wierszy dla dzieci napisany przez Jana Brzechwę i wydany w 1938 roku w wydawnictwie Jakuba Motkowicza. Zawiera 21 wierszy o prostej fabule, żartobliwych, ale przekazujących też życiowe prawdy skierowane do najmłodszych. W tomiku znalazły się wiersze Brzechwy:

• Nie pieprz Pietrze,
• Tańcowała igła z nitką,
• Stonoga,
• Katar,
• Indyk,
• Żuraw i czapla,
• Śledź,
• Globus,
• Żuk,
• Kłótnia rzek,
• Rak,
• Żółwie i krokodyle,
• Pomidor,
• Na straganie,
• Krasnoludki,
• Jeż,
• Tydzień,
• W ZOO,
• Rzepa i miód,
• Sum,
• Sroka

Rok później poeta wydaje zbiór Kaczka dziwaczka, w którym obok tytułowego kultowego dziś wiersza znaleźć można wiersze Brzechwy:

• Żaba,
• Kokoszka smakoszka,
• Konik polny i boża krówka,
• Dwie krawcowe,
• Koziołeczek,
• Sójka,
• Stryjek,
• Mops,
• Dwie gaduły,
• Znaki przestankowe,
• Pytalski,
• Chrzan,
• Wrona i ser.

 

 

Bajki Brzechwy – wybrane utwory

W 1958 roku ukazało się zbiorcze wydanie bajek Jana Brzechwy dla dzieci. Zawiera 134 utwory podzielonych na 8 kategorii tematycznych:

• Co w trawie piszczy – wiersze na temat świata owadów:
  • Chrząszcz,
  • Pająk i muchy,
  • Mrówka,
  • Konik polny i boża krówka,
  • Jeż,
  • Żółw,
  • Żuk,
  • Mucha,
  • Stonoga.
• Nurka do wody – bohaterami są tutaj ryby, raki i żaby: 
  • Sum,
  • Ryby,
  • Śledź i dorsz,
  • Ryby, żaby i raki,
  • Śledzie po obiedzie,
  • Kijanki,
  • Żaba,
  • Rak,
  • Foka,
  • Żółwie i krokodyle.
• Lata ptaszek – o ptakach: 
  • Sowa,
  • Ptasi mózg,
  • Kokoszka-smakoszka,
  • Szpak i sowa,
  • Kos,
  • Wrona i ser,
  • Kaczka dziwaczka,
  • Sroka,
  • Żuraw i czapla,
  • Mysikrólik,
  • Ptasie plotki,
  • Kaczki,
  • Kwoka,
  • Indyk,
  • Sójka.
• Gorzkie prawdy – opisują wady i przywary:
  • Muł,
  • Mops,
  • Ręce i nogi,
  • Zero,
  • Ćwikła,
  • Chrzan,
  • Lis i jaskółka,
  • Zegarek,
  • Księżyc,
  • Entliczek-pentliczek,
  • Dziura w moście,
  • Jajko,
  • Zapałka,
  • Rzepa i miód,
  • Łata i dziura,
  • Osioł i róża,
  • Tulipan i róża,
  • Na straganie,
  • Nie pieprz Pietrze,
  • Żołądek,
  • Natka-szczerbatka,
  • Chory muł,
  • Głowa w piasku,
  • Kłótnia rzek.

 

 

• Androny – dotyczą historii nieprawdopodobnych:
  • Dwie krawcowe,
  • Talerz,
  • Androny,
  • Na wyspach Bergamutach,
  • Tydzień,
  • Stryjek,
  • Pytalski,
  • Ciotka Danuta,
  • Wąż-kaligraf,
  • Katar,
  • Ciaptak,
  • Kuma,
  • Piątek,
  • Klej,
  • Baran,
  • Szóstka-oszustka.
• Po nosie – realizują temat zasłużonej kary:
  • Hipopotam,
  • Pomidor,
  • Grzebień i szczotka,
  • Prot i Filip,
  • Znaki przestankowe,
  • Brudas,
  • Koziołeczek,
  • Kto z kim przestaje,
  • Dwie gaduły,
  • Michałek,
  • Samochwała,
  • Kłamczucha,
  • Skarżypyta,
  • Arbuz,
  • Rozmawiała gęś z prosięciem,
  • Wakacje,
  • Leń.
• Wyssane z palca – o nieprawdopodobnych zdarzeniach:
  • Grzyby,
  • Sól,
  • Wielbłąd i hiena,
  • Wyssane z palca,
  • Globus,
  • Jasne jak słońce,
  • Po rozum do głowy,
  • Z motyką na słońce,
  • Babulej i Babulejka,
  • Krasnoludki,
  • Tańcowała igła z nitką,
  • Atrament,
  • Psie smutki,
  • Jak rozmawiać trzeba z psem,
  • Ślimak,
  • Siedmiomilowe buty,
  • Orzech,
  • Mleko,
  • Włos,
  • Smok,
  • Król i błazen,
  • Ziewadło,
  • Śpioch,
  • Cap na grapie.
• Prosimy do zwierzyńca – wiersze o zwierzętach (ptakach egzotycznych, ssakach, gadach):
  • ZOO,
  • Tygrys,
  • Struś,
  • Papuga,
  • Lis,
  • Wilk,
  • Żółw,
  • Zebra,
  • Kangur,
  • Żubr,
  • Dzik,
  • Renifer,
  • Małpa,
  • Krokodyl,
  • Żyrafa,
  • Lew,
  • Niedźwiedź,
  • Pantera,
  • Słoń.

 

 

Akademia Pana Kleksa – najpopularniejsza powieść Brzechwy

Akademia Pana Kleksa to pierwsza powieść dla dzieci, którą Jan Brzechwa wydał w 1946 roku. Opowiada historię dwunastoletniego Adasia Niezgódki (pełni funkcję narratora, piszącego swój pamiętnik), który trafia do niezwykłej szkoły magii, w której razem z nim uczy się 23 chłopców z imionami rozpoczynającymi się na literę A. Nauczycielem jest charyzmatyczny pan Kleks, któremu pomaga zaczarowany, uczony szpak Mateusz. W szkole panuje bajkowa atmosfera, a uczniowie uczęszczają na niezwykłe lekcje, np. fleksografii, leczenia chorych sprzętów czy przędzenia liter. Poznajemy również historię szpaka Mateusza, który jest zaklętym księciem.

Powieść doczekała się kontynuacji: w 1961 roku Brzechwa napisał Podróże Pana Kleksa, w 1965 roku Tryumf Pana Kleksa. Na podstawie serii powieści w latach 80. XX wieku nakręcono filmy fabularne w reżyserii Krzysztofa Gradowskiego i muzyką Andrzeja Korzyńskiego. Powstał też musical z librettem Wojciecha Kępczyńskiego. W 2022 roku rozpoczęto produkcję drugiej ekranizacji serii o Panu Kleksie.

Cała twórczość Jana Brzechwy

1915 r. – pisze debiutanckie wiersze opublikowane w „Sztandarze” i „Kłosach Ukraińskich”.

1920 r. i cały okres międzywojenny - w Warszawie podejmuje dla celów zarobkowych współpracę z kabaretami,

1926 – tom wierszy Oblicza zmyślone – twórczość porównywana była do poezji starszego o około 20 lat kuzyna Brzechwy, Bolesława Leśmiana.

• Godziny przemian
  • Przemiany,
  • Śmierć zwierzęca,
  • Tajemnica,
  • Ludzie leśni,
  • Oblicza zmyślone,
  • Zmowa zielna,
  • Cztery dni,
  • Dno,
  • Zasadzka,
• Dziesiąta noc
  • Dziesiąta noc,
  • Wiosna,
  • Kołysanka,
  • Znój,
  • Owej nocy pamiętnej,
  • Twe drzwi niech będą zamknięte,
  • List,
  • Spleen,
  • Dwadzieścia lat czekałem,
  • Ucieczka,
  • Elegia śnieżna
• Legendy 
  • Szaławiła,
  • Burza,
  • Święty Szczur,
  • Chałupa,
• Pieśń umarłych 
  • Rozmowa,
  • Schadzka,
  • Na mojej małej wyspie,
  • Bunt,
  • Agonja,
  • Dzień dzisiejszy,
  • Pieśń wisielca
  • Ekspres

1929 r. – tomik Talizmany,

1932 r. – tomik Trzeci krąg,

1935 – tomik wierszy patriotycznych "Piołun i obłok",

1938 r – wydanie przez Wydawnictwo Jakuba Mortkowicza pierwszego tomiku wierszy dla dzieci Tańcowała igła z nitką (ocenzurowany w 1949 roku),

1939 r. – wydanie tomiku Kaczka dziwaczka,

3 września 1939 r. – wiersz Ojczyzna opublikowany na pierwszej stronie Wiadomości Literackich jako reakcja na wojnę,

1945 r. – wiersze Baśń o korsarzu Palemonie,

1946 r. – wydanie Akademii Pana Kleksa, 

1946 r. – wydanie wierszy Pan Drops i jego trupa,

1946 r. – wiersze Przygody pchły szachrajki,

1946 r. – Ptasie plotki,

1946 r. – Opowiedział dzięcioł sowie,

1947 r. – Baśń o stalowym jeżu,

1948 r. – Na wyspach Bergamutach,

1948 r. – Przygody rycerza Szaławiły,

1951 r. – Uczymy się chodzić,

1953 – Teatr Pietruszki,

1953 – Brzechwa dzieciom – wiersze,

1953 – Wagary,

1953 – Szelmostwa lisa Witalisa,

1954 – Bajki i baśnie,

1955 – Wiersze wybrane – wiersze satyryczne

1957 – Magik,

1958 – Wyssane z nogi,

1958 – Sto bajek,

1958 – Gdy owoc dojrzewa – powieść autobiograficzno-wspomnieniowa,

1961 r. – pisze Podróże Pana Kleksa,

1964 r. – Śmiechu warte,

1965 r. – pisze Tryumf Pana Kleksa,

1965 r. – Od baśni do baśni,

1967 r. – Miejsce dla kpiarza,

1968 r – Opowiadania drastyczne,

1968 r. – Liryka mego życia.

 

 

Jan Brzechwa – nagrody i odznaczenia

1918 r. – Medal Niepodległości,

1953 r. – Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski,

1954 – Nagroda miasta Stalinogród,

1955 r. – Medal 10-lecia Polski Ludowej,

1956 – Nagroda prezesa rady ministrów za twórczość dla dzieci i młodzieży,

1964 r. – Order Sztandaru pracy I klasy,

1965 – Nagroda I stopnia ministra kultury i sztuki.

Więcej artykułów znajdziesz na Empik Pasje w dziale Czytam.

Zdjęcie okładkowe: źródło: Jan Brzechwa, autor Władysław Miernicki, Narodowe Archiwum Cyfrowe, Sygnatura: 20-16 / domena publiczna.